Tien Soeharto, de 72-jarige first lady van Indonesië, is op zondag 28 april 1996 aan een hartaanval overleden, althans volgens de officiële mededeling. Haar dood roept vraagtekens op over de beschikbaarheid van Soeharto voor een zevende ambtstermijn. Tien Soeharto was een omstreden zakenvrouw maar ook de steun en toeverlaat van de 74-jarige generaal-president.

Er is reeds veel geschreven over de dood van Tien Soeharto. Vooral over de vraag of Soeharto zijn machtpositie zal kunnen behouden en voortzetten als volgend jaar zijn zesde termijn als president eindigt. Veel van deze analyses zijn pure speculaties omdat het gesloten politieke systeem van Indonesië het onmmogelijk maakt om inzichtelijke analyse te maken. De dood van Tien Soeharto is echter nog nauwelijks bezien vanuit de Javaanse mystiek.

Dirk Vlasblom heeft in zijn artikel in het NRC Handelsblad (28 april 1996) de dood van Tien Soeharto wel in verband gebracht met de Javaanse mystiek. Volgens hem zagen ‘Javanen van het oude stempel in haar Soeharto’s toembal, dat wil zeggen een persoon met bijzondere gaven die het ongeluk kan afweren.’ Deze analyse is onjuist omdat het woord toembal niet kan worden gebruikt voor een persoon die het ongeluk kan afweren. Het woord toembal betekent: slachtoffer dat nodig is om degene die hem tot slachtoffer maakt iets terug te geven, gewoonlijk rijkdom of macht.

Tien Soeharto is duidelijk niet door haar echtgenoot tot slachtoffer gemaakt. Zij is veeleer de bron van de macht van haar echtgenoot. Daarom is het niet duidelijk welk Javaans concept wordt bedoeld wanneer Dirk Vlasblom toembal gebruikt. Je zou eerder moeten denken aan djimat, maar een djimat is over het algemeen een krachtig stuk materie, zoals een kris, een lans, een speer of een poesaka (een oud machtig, heilig voorwerp). Als Javaan die geloofde in de Javaanse mystieke traditie (kêdjawèn) bezat Soeharto ongetwijfeld zulke voorwerpen.

Blijft de vraag wat de rol van Tien Soeharto was. In het Indonesisch bestaat nog het woord sakti of, in het Javaans, kasêktèn. De definitie van Vlasblom: ‘een persoon met bijzondere gave die ongeluk kan afweren’, wordt eigenlijk het meest gedekt met de term kasêktèn. Maar mensen die kasêktèn hebben kunnen niet zonder meer macht verkrijgen. Kasêktèn, met andere woorden, brengt iemand niet zonder meer macht.

Bovendien, het feit dat Soeharto reeds meer dan 30 jaar aan de macht is, kan niet alleen worden verklaard met concepten als toembal, djimat en kasêktèn. Daarom moeten we ons afvragen hoe Soeharto zo lang aan de macht kon blijven, en daarbij is de rol van zijn vrouw wel degelijk van belang.

Hier komen we misschien beter uit met een ander Javaans concept, te weten wachjoe. Wachjoe is een mysterieuze kracht en diegene die deze bezit kan er macht mee uitoefenen. Wachjoe heeft een grotere machtsuitraling dan toembal, djimat of kasêktèn. Men zou vanuit de Javaanse mystiek kunnen stellen dat Soeharto aan de macht kon blijven omdat zijn vrouw wachjoe bezat.

Tien Soeharto verkreeg wachjoe omdat zij afstamde van prins Sambernjowo, beter bekend als Mangkoe Negoro I (1725-1795), de grondlegger van Mangkunegaran, een van de twee vorstenhuizen van Solo. Veel Javanen geloven dat Tien Soeharto als een vrouw zelf niet de door wachjoe verkregen macht kon uitoefenen maar door haar echtgenoot.

Ben Anderson stelt, in zijn klassieker The Idea of Power in Javanese Culture, dat macht in de Javaanse traditie in een reële, altijd bljvende en nooit  veranderende hoveelheid aanwezig is. Dat wil zeggen dat na de dood van Tien Soeharto de wachjoe die zij bezat wegvloiet of van haar los komt en wederom ter beschikking komt. Met bepaalde rituelen kunnen andere mensen de macht van wachjoe, die het lichaam van Tien Soeharto heeft verlaten, verkrijgen. Veel Javanen geloven dat Soeharto nu als weduwnaar de macht heeft zonder wachjoe. Dit brengt het gevaar met zich mee dat hij elk moment de macht kan verliezen wanneer andere mensen de wachjoe die het lichaam van zijn vrouw heeft verlaten verkrijgen.

De vraag kan gesteld worden of de oudste dochter van het gezin Soeharto, Siti Hardijanti Rukmana ofwel Tutut, haar moeder’s wachjoe kan overnemen. Daarvoor zal zij dan wel de benodigde ritueel moeten volvoeren, maar Tutut kan niet zomaar in haar moeder’s voetstappen treden. Zij is namelijk het kind van Soeharto en dus geen afstammeling van prins Sambernjowo. Bovendien is Soeharto van boerenafkomst zonder adelijk bloed. De Javaanse traditie is patriachaal, daarom kan Tutut haar moeder niet vervangen.

Tenslotte is er de vraag naar de toembal. Heeft Soeharto iemand tot slachtoffer gemaakt teneinde zijn macht te bevestigen? Veel Javanen geloven dat Soeharto inderdaad iemand tot slachtoffer heeft gemaakt en wel zijn zoon Hutomo Mandala Putra, beter bekend als Tommy Soeharto, een zakenmagnaat. Tommy mag als toembal niet trouwen, want anders zou zijn vader macht kunnen verliezen.

Is de macht eenmaal verkregen door middel van wachjoe dan moet het ook worden onderhouden door middel van een slachtoffer. Bovendien, macht is in de traditie van Java altijd een uitrest reële zaak, dat wil zeggen dat daar ook een bepaald djimat voor nodig is die deze macht bevestigt. Heeft iemand eenmaal wachjoe en heeft hij een toembal tot slachtoffer gemaakt en tenslotte een djimat verkregen, dan heeft iemand die aan de macht is zeker ook kasêktèn.

(gepubliceerd in Indonesië en Oost-Timor: Feiten en Meningen Jaargang 19 nr. 2/3 juni-augutus 1996)